Brot á bókmáli og bréf um skinnbækur

Samband A- og B-gerðar Þorláks sögu, einkum með hliðsjón af „Oddaverja þætti“ í Þorláks sögu B, hefur löngum verið bitbein fræðimanna. Hefur því verið haldið fram allt frá því að Jón Böðvarsson birti grein sína „Munur eldri og yngri gerðar Þorláks sögu“ árið 1968 að „Oddaverja þáttur“ endurspegli fremur átök ríkis og kirkju á þrettándu öld en á sögutíma Þorláks sögu á tólftu öld. Að auka sögu með nýju efni, þegar hún er endurrituð, samræmist vissulega rithneigð í innlendum helgisögum frá þrettándu og fjórtándu öld. Nýlega hefur Gottskálk Jensson bent á það í syrpu greina um Þorláks sögu og latneska frumgerð hennar að B-gerð sögunnar standi í raun nær varðveittum latínubrotum en A-gerðin. Ég fellst á þessa ábendingu og hyggst í erindinu færa rök fyrir því að endurskoðun íslenskra helgisagna á þrettándu og fjórtándu öld hafi ekki aðeins náð til íslenskra texta heldur einnig til dýrlingasagna á latínu.

Erindið verður flutt á ensku en umræður á eftir geta einnig farið fram á íslensku.

Bókaskrár í varðveittum máldögum miðaldakirkna á Íslandi geyma mikilvægar vísbendingar um litúrgískar hefðir auk þess sem þær veita upplýsingar um þau ókjör af latneskum handritum sem hér voru til víða um land á miðöldum. Að túlka þessar vísbendingar getur þó snúist furðumikið fyrir fræðimönnum. Lýsandi dæmi um vandann sem við er að etja er hið algenga heiti ‘aspícíensbók’ sem áhugavert er að skoða nánar til þess að sýna möguleikana sem nýjar rannsóknir á íslenskri miðaldalitúrgíu bjóða upp á. Í meira en öld hafa fræðimenn sett fram skýringar á heitinu ‘aspícíensbók’ og jafnan misskilið orðið með ýmsu móti. Í erindinu verður þetta heiti skoðað í tengslum við hefðir bæði í engilsaxneskum og enskum bókaskrám frá síðari hluta miðalda og hliðsjón jafnframt höfð af norskum hefðum. Sýnt verður fram á að ‘aspícíensbók’ sé nánast örugglega heiti yfir antífónabók, það er að segja ákveðna gerð tíðasöngbókar með nótum. Í framhaldinu mun ég velta vöngum yfir því hvers vegna þetta heiti var tekið upp á Íslandi og hvað aðgreinir aspícíensbækur frá öðrum gerðum litúrgískra texta.

Erindið verður flutt á ensku.

Latínubrotið AM 386 I 4to sem Árni Magnússon fann í tvennu lagi á Íslandi í kringum 1700, og tók áreiðanlega úr bókbandi, kom hingað til lands í mars 1985 eftir nær þriggja alda tvísýna dvöl í Kaupmannahöfn. Áður hafði það lifað af hálfa aðra öld af fjandsamlegri siðbót sem eyðilagði skinnbókina sem það tilheyrði ásamt nær öllum öðrum „pápískum“ skinnbókum á latínu. AM 386 I 4to telst ritað um 1200 og er því meðal elstu leifa íslenskra skinnbóka sem varðveist hafa á hvorritveggju tungunni. Brotið ber einstakt vitni tvítyngdri ritmenningu Íslendinga á tólftu öld. Þegar það er lesið með hliðsjón af Hungrvöku og Þorláks sögu helga opnast ný sýn á fyrstu tilraunir Íslendinga til alþjóðlegrar helgisagnaritunar. Í erindinu verður stiklað á því helsta sem hægt er að álykta um þá glötuðu latínutexta sem brotið tilheyrir en einkum dvalið við höfund annars þeirra, lögmanninn Gizurr Hallsson, sem í Haukdæla þætti er sagður „inn bezti klerkr, þeira er hér á landi hafa verit“. Eftir 386 að dæma hefur Gizurr sérhæft sig í að halda útfararræður á latínu yfir látnum stórmennum hér uppi á útskaga heims. Nokkrum slíkum líkræðum um elstu Skálholtsbiskupa hefur hann safnað saman í eina latneska bók, *Gesta Scalotensis ecclesie presulum, og eru lok hennar varðveitt í umræddu broti. Biskupakróníka Gizurar hefur staðið sem fyrri hluti verks sem hafði að síðari hluta latneska lífssögu Þorláks biskups helga sem skrifuð var árið 1199. Einhverjum áratugum síðar voru báðir textarnir þýddir á norrænu, sennilega af syni Gizurar, Magnúsi Skálholtsbiskupi, en þær þýðingar þekkjum við undir heitunum Hungrvaka og Þorláks saga helga.

Erindið verður haldið á íslensku.