„Dýpið er ókannað“ – Um skáldskap Þóru Jónsdóttur

Þegar Þóra Jónsdóttir gefur út sína fyrstu ljóðabók árið 1973, þá fjörutíu og átta ára að aldri, er kerlingarbókaumræða sjöunda áratugarins að fjara út, væntanlega fyrir áhrif kvenfrelsishreyfingarinnar nýju. Hana mátti þó lengi sjá (og má reyndar enn), að breyttu breytanda og undir mismunandi formerkjum, í viðtökum á jafnt kvennabókmenntum sem kvennabókmenntafræðum. Með útgangspunkti í spurningu Virginiu Woolf í Sérherbergi, þar sem hún veltir því fyrir sér hvort sé nú betra að vera lokuð inni eða lokuð úti verður hér einkum fjallað um fyrstu ljóðabækur Þóru, með áherslu á yrkisefni og rödd ljóðmælanda, nýtt og óvænt sjónarhorn (karllegri bókmenntastofnun óskiljanlegt), myndmál hversdagsins og sviðsetningar jaðarsins, í þekktu en ókennilegu umhverfi, þar sem nær og fjær kallast á, innilokun og undankoma, gjarnan með kontrapunkti í ferðalaginu, hvort heldur er í líkama eða huga.

Fyrsta ljóðabók Þóru Jónsdóttur, sem út kom árið 1973, nefnist Leit að tjaldstæði. Bókarheitið er lýsandi fyrir inntak og heim verksins í heild, því það einkennist af sífelldri leit að samastað í tilverunni. Með öðrum orðum má segja að mörg ljóðanna í Leit að tjaldstæði felist í könnun þar sem leið ljóðmælanda liggur hverju sinni um land sem sjálft ljóðið skapar. Sú landkönnun á sér stað bæði hið innra og ytra, þar sem land og vitund renna um margt saman, náttúra og hugur og jafnvel líkami og jörð. Í erindinu verður sömuleiðis lagt upp í einskonar landkönnun á ljóðabók Þóru Jónsdóttur sem heildstæðu verki þar sem einnig þarf að huga að því sem býr undir yfirborðinu.

„Þú veltir því nú fyrir þér / hver þú værir / ef allt hefði farið öðruvísi“ segir í einu ljóðanna í sjöttu ljóðabók Þóru Jónsdóttur, Línur í lófa, sem kom út árið 1991. Bókin sker sig nokkuð frá fyrri bókum Þóru, gerðar eru tilraunir með frásagnarljóð og skáldið raðar saman brotakenndri bernsku- og þroskasögu, gagngert í þeim tilgangi að fræða börnin sín um líf sitt og fyrri tíma. En um leið og skáldið fræðir viðtakendur ljóðanna um atvik úr lífsreynslu sinni og veltir fyrir hvernig þau mynda „mynstur sem skapar einstaklinginn“ veitir hún lesandanum innsýn inn í aðferð ljóðskálds; hvernig það spinnur ljóð úr atvikum, þéttir þau og eimar reynsluna niður í texta sem gjarnan er óræður og opinn til túlkunar. Í erindinu verður ljóðabókin skoðuð í ljósi æviskrifafræða og fagurfræði.

Ljóðasafnið Útópía, sem hefur að geyma 51 ljóð eftir pólska skáldið Wisłöwu Szymborsku, birtist í íslenskri þýðingu Þóru Jónsdóttur árið 1996, en á því ári hlaut Szymborska Nóbelsverðlaunin í bókmenntum. Í einu af ljóðum bókarinnar má lesa um fagra útsýn yfir vatn og síðan segir: „en útsýnin sér ekki sjálfa sig.“ Sum ljóða Szymborsku fást þó einmitt við að gaumgæfa „annarlega“ sýn sem er sprottin úr ýmsum stöðum, aðstæðum og innheimum. Í erindinu verður reynt að koma orðum að því hverskonar veröld, hvaða „útópíu“, Þóra hefur flutt yfir á íslensku í og með þessari bók.

„Eitt er víst hún gæti aldrei skrifað æviminningar sínar.“ Þessi afdráttarlausa yfirlýsing kemur fyrir í einum smáprósa Þóru Jónsdóttur. Hið brigðula minni sem „lokar hurð á hæla hvers dags“ geymir aðeins „grófustu útlínur liðinnar ævi í huganum.“ Þær útlínur megna þó að bregða upp ljóslifandi myndum af ýmsum toga í prósabókum Þóru, Hversdagsgæfu (2010) og Sólardansinum (2019). Í textum sínum leikur Þóra gjarnan á mörkum minninga og gleymsku, raunsæis og kynja (raunar í báðum merkingum þeirrar orðmyndar). Og að lestri þessara prósasafna loknum má jafnvel segja að eins konar ævisaga hafi verið sögð – að minnsta kosti á milli (út)línanna.