Listfræði og íslensk tunga

Í íslensku eru iðulega notuð mörg orð um sama hugtakið innan myndlistar og virðist oft tilviljun eða geðþótti ráða því hvaða heiti eru notuð yfir hugtök greinarinnar bæði í ræðu og riti. Þetta leiðir oftar en ekki til skilningsleysis, ekki síst hjá almenningi og skólafólki. Orðasafni um myndlist er ætlað að stuðla að samræmi í orðanotkun og að sameiginlegur skilningur sé fyrir hendi á merkingu hugtaka. Þetta er fyrst og fremst gert með því að safna á einn stað, í Íðorðabanka Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, orðum á íslensku sem tengjast myndlist, skilgreiningum á þeim og samheitum á ensku og dönsku og síðan með því að gera orðasafnið aðgengilegt almenningi. Með því að skoða nokkur dæmi má fá innsýn í þær áskoranir sem fylgja íslenskun erlendra fagheita listfræðinnar.

Á undanförnum áratugum hefur verið tekist á við „dýravandann“ innan samtímalistar frá ýmsum þverfaglegum sjónarhornum. Hvítabjörninn er tegund í útrýmingarhættu og vaxandi vitund almennings um þá ógn sem steðjar að honum hefur verið sett í samhengi við táknrænt hlutverk hans í vistkerfi norðurheimskautsins. Sýningin Vísitasíur, sem haldin var í Listasafninu á Akureyri frá 25. september 2021 til 16. janúar 2022 er hluti af samvinnurannsóknarverkefninu Vísitasíur: Ísbirnir á villigötum sem listamennirnir Bryndís Snæbjörnsdóttir og Mark Wilson hleyptu af stokkunum, en verkefnið hlaut styrk frá Rannís. Á sýningunni voru umhverfisleg, lagaleg og siðfræðileg álitaefni tekin til skoðunar í tengslum við dráp á tveimur hvítabjörnum sumarið 2008. Fjölbreyttur orðaforði tengdur hinum nýju dýrafræðum (e. animal studies) var virkjaður í sýningunni og í fyrirlestrinum verður rætt hvernig hann endurspeglar breytta sýn á samspil manna og annarra lífvera á forsendum myndlistar.

Árin 1975 og 1976 var Níels Hafstein virkur í ritun um myndlist og myndlistaráherslur í dagblöð. Fyrst ber að geta þriggja greina sem birtust eftir hann í Morgunblaðinu undir yfirskriftinni „Menn og myndlistarstefnur.“ Í kjölfarið tóku við regluleg skrif í Þjóðviljann þar sem birtist umfjöllun hans og hugleiðingar um myndlistarheiminn almennt í bland við hefðbundna gagnrýni. Þessi skrif Níelsar og þær skoðanir sem þar birtast eru áhugaverður vitnisburður um þau kynslóðaskipti sem á þessum árum áttu sér stað í íslenskum myndlistarheimi, þar sem áherslur samtímalistar voru í auknum mæli að ryðja sér til rúms. Níels var á þessum tíma beinskeyttur í skoðunum. Greinar hans túlka því vel stöðu íslenskrar myndlistar á áttunda áratug síðustu aldar þegar nýjar hugmyndir voru að ryðja sér til rúms. Í þeim birtist afstaða til listpólítískrar stefnumótunar, sem enn gætir áhrifa af, og uppgjör sem á þessum tíma átti sér stað við eldri kynslóðir myndlistarmanna.

Lykt og bragð eru lykilþættir í verkum margra listamanna samtímans og þjóna margvíslegum tilgangi í listsköpun. Listfræðin er hins vegar á margan hátt illa í stakk búin að fjalla um verk sem höfða til lyktar- og bragðskyns, enda byggir hún á vestrænni heimspekihefð þar sem fjarskynfærunum (sjón og heyrn) hefur sögulega verið gert hærra undir höfði en nærskynfærum (lykt, bragði og snertingu). Heimspekingurinn Carolyn Korsmeyer er meðal þeirra sem fjallað hafa um sögulegt samhengi þessa stigveldis skynjunar og skörun þess við aðgreiningu manna og dýra og stigveldi kynja og kynþátta í vestrænni hugmyndasögu. Ein birtingarmynd stigveldis skynjunarinnar er fátækt evrópskra tungumála þegar kemur að því að lýsa lykt og bragði. Í fyrirlestrinum verður fjallað um hlutverk lyktar- og bragðskyns í verkum íslenskra og erlendra listamanna og staða nærskynfæranna í íslenskri tungu rædd.