Staðarhóll í Dölum

Handrit sem þekkt er undir heitinu Resensbók brann í Kaupmannahöfn 1728 en drjúgur hluti þess er varðveittur í uppskriftum, sumt hefur verið gefið út en annað ekki. Bókin hefur innihaldið alfræði ýmiss konar, ættartöl og annál, svo kallaðan Resensannál. Í grein frá 1988 færir Stefán Karlsson sterk rök fyrir því að Resensbók hafi verið í eigu Sturlu Þórðarsonar og að hún hafi nýst honum við ritstörf sín. Ljóst er að margt af efni bókarinnar er af erlendum stofni, til að mynda stutt veraldarsaga, páfa- og keisaratöl. Í erindinu verður fjallað nánar um efni þessa handrits, samhengi þess við önnur handrit af svipuðum toga og mögulega notkun þess. Rannsóknin á Resensbók er hluti af stærra verkefni um Staðarhól í Dölum og ritstörf Sturlu Þórðarsonar, og hefur það markmið að skýra betur hvernig Sturla nýtti heimildir í skrifum sínum.

Þessi fyrirlestur fjallar um „Íslendingakafla” Hákonar sögu Hákonarsonar og viðhorf Sturlu til manna og málefna í þeim köflum. Hér verður fyrst og fremst tekið til skoðunar hvernig samskiptum Hákonar konungs við íslenska höfðingja er háttað í þessum köflum og hvernig Sturla etur þeim saman. Hver er staða íslenskra höfðingja í Hákonar sögu út frá sjónarhorni Sturlu og hvaða svigrúm hafa þeir í frásögninni? Hvað ætli Sturla sé að reyna að segja okkur með þessum skrifum um samband ríkjanna tveggja? Rannsókn þessa efnis er margþætt; farið verður nákvæmlega í gegnum texta „Íslendingakaflanna“ út frá sjónarhorni Sturlu og þær tilfinningar sem hann lætur í ljós. Þá verða umræddir „Íslendingakaflar“ bornir saman við sambærilega kafla úr Íslendinga sögu Sturlu sem hann semur á síðasta hluta ævi sinnar. Hefur viðhorf til manna og málefna breyst? Hvað er tekið fram í annarri frásögninni en ekki í hinni?

Staðarhólskirkja var í byrjun 18. aldar nokkuð sérstök fyrir þá staðreynd að hún var ríkasta bændakirkja (það er kirkja undir forræði veraldlegs landeiganda) landsins í jarðeignum. Hvernig má svo vera? Hér verður rædd þróun kirkjunnar með sérstöku tilliti til eignarhalds kirkjunnar og þýðingu þess fyrir það hvernig hún þróaðist frá því á miðöldum, hverjar tekjurnar voru af eignum Staðarhólskirkju í gegnum tíðina og hvernig þeim var ráðstafað í ljósi þess að hún var svokölluð bændakirkja eftir siðaskiptin. Þá er skipulagi landbúnaðar en einnig hlutfallslegu mikilvægi landbúnaðar og sjávarútvegs í tekjum af eignum Staðarhólskirkju gefinn ítarlegur gaumur. Einnig verður velt vöngum yfir mikilvægi bændakirkna á við Staðarhól í sambandi við tekjur landeignastéttarinnar og áhrifum á verkaskiptingu og tengslanet leiguliða á 18. öld.